"Złote Żniwa" - premiera nowej książki Grossa

Na długo przed premierą książka wzbudzała wiele kontrowersji. Do księgarń trafiły „Złote żniwa”, najnowsza dzieło Jana Tomasza Grosa i Ireny Grudzińskiej-Gross.

Tomasz Gross jest kontrowersyjnym socjologiem i autorem znanych książek (m. in. Sąsiedzi, Strach) dotyczących relacji polsko-żydowskich. Złote żniwa porusza trudny problem zależności materialnych pomiędzy Polakami a Żydami podczas Drugiej Wojny Światowej. Podejście do Zagłady od strony zysków i strat pieniężnych, bogacenia się i ludzkiej chciwości burzy stereotypowe, ideologiczne podziały na Niemców-oprawców, Żydów-ofiary i Polaków – bohaterów.

Martyrologiczny Mit Polaka zakłada, że ukrywał on w swoim mieszkaniu Żydów wyłącznie z potrzeby serca, pomimo świadomości grożących mu za to strasznych konsekwencji. Tymczasem, załatwianie papierów i kryjówek dla Żydów wielokrotnie było dla Polaków sposobem zarobkowania. Grossowie stawiają tezę, że niejednokrotnie bardziej opłacalne okazywało się wydawanie Żydów Niemcom, albo samodzielne ich ograbianie.

Autorzy opisują przejmowanie pożydowskich majątków i prawne regulacje, jakie to umożliwiały, proceder okradania zwłok oraz obojętność, z jakimi spotykali się żydowscy uciekinierzy w polskich wsiach i miasteczkach. W tym kontekście mityczny Polak z bohatera przemienia się w bandytę odpowiedzialnego za ostatnią fazę Zagłady. Nie jest to przyjemna świadomość, nic zatem dziwnego, że odzywają się liczne głosy urażonej narodowej dumy, oskarżające autorów o tendencyjność i manipulację historią.

Z największą uwagą należałoby wysłuchać wypowiedzi historyków, którzy przyglądają się metodologicznej poprawności książki i poddają ją w wątpliwość. Złote żniwa bazują na źródłach dobrze znanych judaistom. Problem dotyczy tego, jak autorzy z nich korzystają. Być może zamiast na naukową rzetelność stawiają na symboliczną ekspresyjność, dążąc do tego, aby książka stała się symbolem zmiany sposobu myślenia opinii publicznej. Tym bardziej, że nazwanie utworu esejem historycznym zakłada odautorski subiektywizm. Niewątpliwie ukazanie się książki pobudza do dyskusji nad niewygodnymi i nieprzyjemnymi tematami, co samo w sobie może być uznane za pozytywny efekt. Nawet jeśli o każda zaangażowanych w polemikę grup ostatecznie pozostanie przy swoim zdaniu.

Jan Gross, "Złote żniwa", Wydawnictwo Znak, premiera marzec 2011 

Maria Marszałek
(maria.marszalek@dlastudenta.pl)